Birk - Jaap Robben

Samenvatting

Deel I
In zijn zwembroek komt de negenjarige Mikael thuis, waar zijn moeder met het eten wacht. Ze is duidelijk geïrriteerd omdat haar man er nog niet is. Mikael krijgt geen hap door zijn keel. Even later vertelt hij een onsamenhangend verhaal over zijn vader, die onder het water weggezwommen is. Op vragen wat er precies is gebeurd, geeft hij antwoorden die elkaar tegenspreken. Ze gaan samen naar de plek waar hij met zijn vader gezwommen heeft en vinden alleen de spullen die ze achterlieten op het strand. Op het roepen van de naam 'Birk' komt geen antwoord. Mikaels moeder rent naar buurman Karl, die met zijn kotter op zee gaat zoeken. Terwijl zijn moeder met de kustwacht belt om te vertellen dat Birk Hammerman in zee verdwenen is, kruipt Mikael in de trapkast. Achter zijn gesloten ogen ziet hij een bleke vlek. Karl komt vertellen dat hij niks gevonden heeft. Even later arriveert de kustwacht om Mikael en zijn moeder te ondervragen. Mikael wordt boos als er over zijn vader gepraat wordt alsof hij verdronken is. Hij verzint liever hoe hij weer opduikt met zijn rode bal en Mikael voor straf een klap geeft.

Het huis waar Mikael woont staat op een eilandje. Even verderop ligt het huis van de visser Karl en aan de andere kant van het eiland staat het verlaten huis van mevrouw Augusta Pernille. Ondanks hun leeftijdsverschil waren Karl en Augusta ooit geliefden. Toen ze van de trap gevallen was, bracht Karl haar naar Tramsund op het vasteland, waar ze overleed. Mikaels vader haalde soms iets uit Augusta's huis als 'sorrycadeautje' voor zijn vrouw Dora. Mikael gooit een flessenbrief in zee met een brief aan zijn vader. Zijn moeder roept dat hij in bad moet. Tot zijn verbazing komt een verkleinde versie van zijn vader uit de waterkraan, die weer verdwijnt als zijn moeder binnenkomt. Als hij een paar dagen later weer een fles in zee gooit, roept Karl hem bij zich om hem te helpen de visvangst te sorteren. Mikael vraagt Karl of hij zijn rode bal op zee gezien heeft. 's Morgens sluipt hij naar beneden naar de slaapkamer van zijn moeder. Vanonder de deken komt zijn minivader tevoorschijn die in het kuiltje in zijn moeders hals gaat slapen.

Omdat Mikael thuis les kreeg van zijn vader, besluit zijn moeder de lessen over te nemen. Vier keer per jaar ontvangt hij voortgangstoetsen die hij terug moet sturen. De didactische tips voor zijn vader werden in de kachel verbrand. Karl komt aan de deur met een nieuwe rode bal. Mikael liegt tegen zijn moeder als ze vraagt of hij zijn eigen bal kwijt is. In de schuur ziet hij heel even zijn kleine vader weer. Elf dagen na de vermissing komt Brigitta de boodschappenman de bestellingen brengen. Mikaels moeder raakt buiten zinnen als hij zegt dat haar man voer voor de palingen is. Nadat ze hem weggejaagd heeft, roept ze dat haar man dood is. Dan biecht Mikael op dat hij vanaf de rotsen zijn bal is nagesprongen in zee. Door de stroming dreef hij steeds verder weg. Zijn vader was hem achterna gesprongen en had hem vastgegrepen. Nadat hij Mikael tegen de rotsen omhoog had geduwd, zag Mikael hoe zijn vader onder water terugdreef naar zee. Na de bekentenis sluit Mikaels moeder hem twee dagen op in zijn kamer. Daarna noemt ze haar man alleen nog Birk en geen papa, om Mikael te laten voelen dat Birks dood zijn schuld is.

Deel II
Na Birks verdwijning is in huis alles bij hetzelfde gebleven. Mikaels moeder kookt nog steeds voor drie personen. Na Mikaels bekentenis leven ze zwijgend naast elkaar. Telkens als Karl vraagt of Mikael een keer mee wil naar Tramsund, houdt zij hem tegen. De jaren gaan voorbij. Als Mikael twaalf is, is hij al groter dan zijn moeder en ontdekt hij zijn eerste schaamhaar. Zijn moeder helpt hem niet meer met zijn huiswerk en hij gooit de opgaven in de kachel. Vlak voor zijn vijftiende verjaardag schrijft hij een brief aan de onderwijsdienst. Hij doet zich voor als zijn moeder en deelt mee dat hij is overleden.

Deel III
Karl vraagt of Mikael vaker wil helpen en stelt voor 's avonds koffie te komen drinken. Mikael vindt nog een pakje met sigaretten in Augusta's huis. Op de bovenverdieping ontdekt hij een broedende meeuw op een bed. Karl vraagt opnieuw of Mikael niet eens meewil naar 'vrouwenstad'. Hij noemt Tramsund zo omdat hij daar naar de hoeren gaat. Mikael rookt met Karl een sigaret, die op zijn beurt zijn shag met hem deelt. Aan een beginnende snor en ontluikende seksuele gevoelens merkt Mikael dat hij volwassen wordt. Hij lijkt nu ook sprekend op zijn vader. Omdat Mikael niet meer in zijn bed past, ruilt zijn moeder met hem van slaapkamer. Brigitta komt nu samen met zijn zoon Ingmar boodschappen brengen. Wanneer Mikael bij de meeuw kijkt, heeft ze een ei uitgebroed. Mikael voert de moedermeeuw en probeert het meeuwtje handtam te maken.

Op een nacht kruipt Mikaels moeder naast hem in bed en valt in slaap. 's Morgens doen ze net of er niets gebeurd is. Mikael gaat vaak naar de meeuwen om met fijngekauwde mosselen het meeuwtje te lokken. Hij gaat nu ook met Karl mee om op zee vis te vangen. Zijn moeder lijkt niet meer te rouwen. Ze wast zijn vaders kleren en maakt een blouse op maat voor Mikael, die hem weglegt. Ze begint schaamteloos gedrag te vertonen door naar de wc te gaan terwijl Mikael nog aanwezig is. Ze scheert ongevraagd zijn snorretje af en wil de tegenstribbelende Mikael een trui van zijn vader aantrekken. Als hij niet wil, jaagt ze hem het huis uit. Uit kwaadheid gaat hij met Karl mee naar Tramsund, waar Karl een hoer bezoekt. Thuisgekomen biedt Mikael excuses aan. Zijn moeder zegt dat hij haar geen 'mama' meer mag noemen, maar 'Dora' moet zeggen. Hij vlucht naar het meeuwtje om zijn hart te luchten. Karl laat zijn haar knippen door Dora, waardoor Mikael zich buitengesloten voelt. 's Ochtends komt Dora naakt bij Mikael en dwingt hem om haar haar te kammen. Karl wordt steeds intiemer en vraagt of Dora wel eens over hem praat. Mikael ziet dat Karl een blouse van zijn vader draagt. Omdat Dora alle kleren van zijn vader aan Karl heeft gegeven, haalt Mikael de zak met kleren stiekem op en legt alles weer in de kast. Op een dag betrapt Dora Mikael in het huis van Augusta. Wanneer ze ontdekt dat hij een meeuw beschermt, dreigt ze het huis te verbranden. Karl komt vragen of Dora die avond bij hem televisie komt kijken. Ze stemt toe en Mikael gaat op de loer liggen. Na een tijdje wordt Karl handtastelijk, wat Dora beantwoordt. Als ze op het punt staan te gaan vrijen, gooit Mikael een steen door het raam.

Vanaf die dag gaat Mikael zijn vaders kleren dragen. Omdat ze nog te wijd zijn, begint Dora hem vet te mesten. Karl komt aan de deur, maar ze doet alsof ze hem niet kent. 's Nachts kruipt ze weer bij Mikael in bed. De volgende dag stelt Ingmar zijn vriendin Mikaella voor, die hij in de borsten knijpt. Dora kondigt aan dat ze wil opruimen. Ze gooit Mikaels kinderbordje kapot en vernielt zijn speelgoed. 's Nachts komt ze in haar onderbroek naast hem liggen en ontstaat er een seksuele spanning tussen hen. Dora pakt Mikaels hand, die ze tegen haar borst duwt, terwijl ze Birks naam fluistert. Mikael vlucht naar zijn oude kamer. Dora, die denkt dat Birk teruggekomen is, bonst op de deur. Pas 's middags wordt Mikael wakker en ziet vlammen door het raam. Dora gooit spullen van Mikael op het vuur, zoals zijn kleren, zijn meubels en zijn knuffels. Alleen het halfverbrande zwemdiploma kan hij nog redden. Als ze als laatste om zijn laarzen vraagt, schopt hij haar weg. Omdat hij bang is dat ze Augusta's huis zal verbranden, besluit hij de meeuwen los te laten. Hij vindt een gehavend meeuwtje dat door de uitgehongerde moeder is gedood en opgegeten. Mikael sluit zich met de dode vogel op in een kast en besluit er nooit meer uit te komen. Hij denkt aan zijn vader die opeens tussen de jassen tevoorschijn komt. Mikael vraagt hem of hij met hem van leven geruild heeft.

Titelverklaring

De titel Birk verwijst naar Birk Hammerman. Zijn plotselinge verdwijning c.q. dood heeft grote gevolgen voor zijn vrouw en zoon.

Personages

Mikael groeit alleen met zijn ouders op. Zijn vader noemt hem een 'schijtertje', omdat hij nogal bang is aangelegd. Hij gaat niet naar school en heeft geen vriendjes. Zijn vader geeft hem les. Met de dood van Birk raakt Mikael ook zijn rolmodel kwijt. De schuld aan zijn vaders verdwijning staat tussen Mikael en zijn moeder in. Dat verandert als hij lichamelijk verandert. Omdat hij intuïtief aanvoelt dat het gedrag van zijn moeder niet klopt, loopt hij bij haar weg.

Dora heeft moeite met haar eigengereide man, maar als hij verdrinkt is ze totaal van slag. Omdat zijn lichaam niet gevonden wordt, blijft ze in haar verdriet hangen. Ze straft Mikael door veel te zwijgen, maar tegelijkertijd wil ze hem voor zichzelf houden. Ze is erg jaloers als hij niet bij haar in de buurt is. Ze verliest het contact met de werkelijkheid door in Mikael steeds meer haar man te zien.

Door de herinneringen van Mikael aan zijn vader ontstaat er een beeld van Birk. Hij is een vrijbuiter die zijn gezin isoleert door een huis op een eiland te kopen. Hij moet niets hebben van gezag en gaat – tot ergernis van Dora – zijn eigen gang. Hij heeft goed contact met zijn zoon.

Karl is een eenzame visser die uit gebrek aan beter een verhouding begint met zijn oudere buurvrouw. Na de dood van Birk ontfermt hij zich over Mikael en zoekt hij toenadering tot Dora.

Augusta is de tweede afwezige die via herinneringen opgeroepen wordt. Ze neemt het leven zoals het is.

Ingmar is de enige jongere die contact legt met Mikael. Hij en zijn vriendin zijn het gezonde tegendeel van Mikael en zijn moeder.

Perspectief

Het perspectief ligt bij Mikael, die als ik-verteller in deel I en II achteraf de gebeurtenissen beschrijft. In deel III gebruikt de ik-verteller de tegenwoordige tijd.

Thema's

Dezelfde thema's als Perenbomen bloeien wit. In allebei de boeken gebeurt er ook een vreselijk ongeluk, dus de boeken hebben wel wat met elkaar gemeen.

Eenzaamheid zie je vooral terugkomen bij de moeder, Dora, omdat ze telkens als Karl vraagt of Mikael een keer mee wil naar Tramsund, ze hem tegenhoudt. Ook vindt ze het niet prettig dat Mikael zoveel met Ingmar praat. Ze zegt dan: ''Vind je het niet leuk om met mij te praten?'' Ze wil niet alleen zijn in het rouwproces, maar naarmate hij ouder wordt laat ze het los en dan gaan Karl en Mikael vaker de zee op en gaan ook een keer naar Tramsund. 

Familie: In het boek volg je de relatie tussen moeder en zoon. Om de pijn en het verdriet te verminderen of te vergeten duwt ze Mikael in de rol van Birk. Hij moet Birk worden. Het begint nog vrij onschuldig. Zijn moeder wil dat Mikael de boodschappen regelt, net zoals zijn vader altijd deed en hij mag een trui van zijn vader dragen, maar dit loopt helemaal uit de hand. Mikael mag haar op een gegeven moment niet meer ''mama'' noemen, maar moet Dora zeggen en gaat naast hem in bed liggen en noemt hem Birk. Dus in eerste instantie is Dora bang om ook Mikael te verliezen: 'Hier blijven alsjeblieft. (...) Bij mij. Bij mij blijven' (p. 40). Ze wil ook niet dat hij het eiland verlaat (p. 88). Als hij volwassen wordt, gaat ze zich anders gedragen. Ze wil ze zich mooi voor hem maken (p. 130-131) en wil dat hij op zijn vader lijkt (p. 168, 171). Ze wordt steeds schaamtelozer (p. 168, 201-202) en vertoont claimgedrag: 'Ik moet genoeg voor jou zijn'; 'Jij moet bij mij zijn' (p. 215-216). Kwam ze eerst nog per ongeluk in Mikaels bed terecht (p. 145), de tweede keer gaat ze halfnaakt naast hem liggen (p. 232) en de derde keer vraagt ze ongeoorloofde handelingen van Mikael, die ze Birk noemt (p. 243 e.v.). Net op tijd beseft Mikael dat zijn moeder hiermee een grens overschrijdt. 

Eindoordeel

Erg goed boek. Jaap Robben schrijft zo gedetailleerd en beschrijvend dat het lijkt alsof je er zelf bent. Je kunt het beeld helemaal voor je zien. Bijvoorbeeld de slaapkamer waar de moedermeeuw en ''meeuwtje'' in zitten zie je helemaal voor je, maar ook de manier waarop hij het ongeluk beschreef. Dat de vader een bleke vlek was onderwater en hij werd steeds vager en vager.